Sprawy rodzinne

Ustawodawca instytucję rodziny i opieki objął szczególną ochroną. Przestępstwom skierowanym przeciwko tym dobrom poświęcony jest cały rozdział XXVI Kodeksu karnego.

Poza przestępstwem niealimentacji i znęcania, omówionymi powyżej, wyróżniono także przestępstwo bigamii, do popełnienia którego dochodzi wówczas, gdy osoba pozostająca już w związku małżeńskim, po raz kolejny taki związek zawiera. Podlega wówczas grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. W kontekście powyższego, warto wskazać, iż do popełnienia przestępstwa bigamii może dojść na przykład w sytuacji, w której jeden z małżonków pozostaje w separacji. Choć orzeczenie separacji, co do zasady, powoduje skutki takie, jak orzeczenie rozwodu, to przepis art. 61 ze zn. 4 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jednoznacznie stanowi, że małżonek pozostający w separacji, ponownego małżeństwa zawrzeć nie może.

Kolejnym z przestępstw, skierowanych przeciwko rodzinie, jest przestępstwo rozpijania małoletniego. Dostarczenie małoletniemu napoju alkoholowego, ułatwianie, nakłanianie do jego spożycia zagrożone jest grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Zgodnie z orzecznictwem, aby doszło do wyczerpania znamion przestępstwa rozpijania konieczne jest działanie przez dłuższy okres, długofalowo – tylko w takich warunkach może bowiem dojść do przyzwyczajenia małoletniego do alkoholu. Wyjątkowo, w szczególnych okolicznościach, wystarczającym do uznania, że doszło do popełnienia przestępstwa, będzie zdarzenie jednorazowe, choć wtedy, musi mieć ono intensywny przebieg. To, co istotne, to konieczność udowodnienia, że działanie sprawcy wywołało niebezpieczeństwo przyzwyczajenia się małoletniego do spożywania alkoholu lub spowodowało umocnienie w małoletnim tej skłonności. Przestępstwo to jest bowiem realizowane wówczas, gdy małoletni jest narażony działaniem sprawcy na niebezpieczeństwo przyzwyczajenia się do alkoholu i taki też winien być cel, który sprawcy przestępstwa, w momencie jego popełnienia, przyświeca. Przedmiotem ochrony omawianego przepisu, zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, jest ochrona młodzieży przed niebezpiecznym dla jej zdrowia fizycznego i psychicznego oraz dla rozwoju moralnego nawykiem picia alkoholu (uchwała z dnia 9 czerwca 1976r., VI KZP 13/75). Małoletnim, o którym mowa w omawianym przepisie, może być każda osoba, która nie ukończyła osiemnastego roku życia, niezależnie od tego w jakim stosunku, faktycznym lub prawnym, pozostaje ze sprawcą.
Ustawodawca nie wymaga wystąpienia skutku w postaci faktycznego doprowadzenia małoletniego do uzależnienia, tj. popadnięcia w nałóg. Dla pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności, wystarczające jest samo pojawienia się takiego niebezpieczeństwa.

Przestępstwo porzucenia małoletniego poniżej lat 15 lub osoby nieporadnej to kolejne z przestępstw popełnianych przeciwko instytucji rodziny i opieki. Zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Jego sprawcą może być tylko osoba, na której ciąży obowiązek troszczenia się o wyżej wymienionych. Ów szczególny obowiązek może wynikać z ustawy, z umowy, być wynikiem orzeczenia sądu lub po prostu określonego stanu faktycznego.
Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, porzucenie oznacza działanie polegające na opuszczeniu dziecka lub osoby nieporadnej, połączone z zaprzestaniem troszczenia się o nią, bez zapewnienia jej opieki ze strony innych osób. Do istoty „porzucenia” należy więc pozostawienie osoby, nad którą miała być roztoczona opieka, własnemu losowi, przy czym chodzi tu nie tylko o zaniechanie sprawowania opieki nad osobą małoletnią lub nieporadną, lecz także o uniemożliwienie takiej osobie udzielenia natychmiastowego wsparcia. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 2011r., sygn. akt V KKN 94/99). Opuszczenie danej osoby, lecz przy jednoczesnym przejęciu opieki nad nią przez inne osoby nie będzie stanowiło przestępstwa porzucenia.

Typ kwalifikowany przestępstwa porzucenia, to sytuacja, w której następstwem porzucenia jest śmierć osoby, nad którą ciążył obowiązek opieki. Wówczas przestępstwo to zagrożone jest karą pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Zachowaniem skierowanym przeciwko małoletniemu poniżej 15 roku życia, lub osobie nieporadnej ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, które ustawodawca także penalizuje, jest ich uprowadzenie lub zatrzymanie, wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru. Sprawca takiego przestępstwa podlega karze od 3 miesięcy do lat 5. Wbrew pozorom, dobrem chronionym tym przepisem nie jest wolność osoby uprowadzonej lub zatrzymanej, a instytucja opieki i nadzoru nad małoletnim lub osobą nieporadną – stąd umiejscowienie tego przestępstwa w rozdziale dotyczącym przestępstw przeciwko rodzinie. Sprawca czynu zabronionego działa wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru uprowadzając, tj. porywając, przenosząc, zabierając lub przeprowadzając małoletniego lub osobę nieporadną z dotychczasowego miejsca pobytu w inne miejsce. Skutkiem takiego działania jest pozbawienie uprawnionego możliwości sprawowania opieki lub nadzoru w stosunku do małoletniego poniżej 15 roku życia lub nieporadnego. Do popełnienia przestępstwa dochodzi niezależnie od tego, czy sprawca działał za zgodą małoletniego lub osoby nieporadnej.

Jak wskazuje się w orzecznictwie, sprawcą przestępstwa uprowadzenia nie może być rodzic, który zabiera lub zatrzymuje dziecko wbrew woli drugiego rodzica, jeżeli każdemu z nich przysługuje władza rodzicielska. Niemniej jednak takie stanowisko stoi w sprzeczności z założeniami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którym rodzice, posiadający pełnię władzy rodzicielskiej zobowiązani są do współdziałania w jej wykonywaniu i tym samym do współdecydowania o istotnych sprawach dziecka. Trudno zatem byłoby usprawiedliwiać zachowanie ojca, który wbrew woli matki, także posiadającej pełnię władzy rodzicielskiej, wywozi dziecko za granicę, uniemożliwiając tym samym matce sprawowanie bezpośredniej pieczy nad osobą małoletniego.

Ostatnim z przestępstw, uznanych przez ustawodawcę, jako skierowanych przeciwko rodzinie, jest przestępstwo organizowania adopcji wbrew przepisom ustawy. Zgodnie z treścią przepisu, kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, zajmuje się organizowaniem adopcji dzieci wbrew przepisom ustawy, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Dobrem chronionym przez omawiany przepis jest w szczególności dobro dziecka, a poniekąd także porządek publiczny, przejawiający się w obowiązku respektowania obowiązujących norm prawnych.